Spektrum autyzmu - ASD - diagnoza psychologiczna

Aktualnie obowiązujące klasyfikacje:

• ICD-10: Obecnie w Polsce nadal stosowana jest Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10, która wyróżnia m.in. autyzm dziecięcy (F84.0), autyzm atypowy (F84.1) oraz zespół Aspergera (F84.5).

• ICD-11: Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wprowadziła ICD-11, która zastępuje wcześniejsze kategorie jednym terminem: "zaburzenia ze spektrum autyzmu" (ASD). Polska, podobnie jak inne kraje członkowskie WHO, ma pięcioletni okres przejściowy na wdrożenie ICD-11, który rozpoczął się w styczniu 2022 roku. Oczekuje się, że pełne wdrożenie nastąpi do stycznia 2027 roku.

• DSM-5: Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne w DSM-5 również wprowadziło termin "zaburzenia ze spektrum autyzmu", rezygnując z odrębnych kategorii, takich jak zespół Aspergera. Chociaż DSM-5 jest powszechnie stosowane na świecie, w Polsce głównie korzysta się z klasyfikacji ICD.

Procedura diagnozy ASD w Polsce:

• Zgłoszenie się do specjalisty: Rodzice lub opiekunowie, zauważając niepokojące objawy u dziecka, powinni skonsultować się z pediatrą, psychologiem dziecięcym lub psychiatrą dziecięcym.

• Wywiad kliniczny: Specjalista przeprowadza szczegółowy wywiad dotyczący rozwoju dziecka, jego zachowań, umiejętności komunikacyjnych oraz interakcji społecznych.

• Obserwacja dziecka: Ocena zachowań dziecka w różnych sytuacjach, zarówno w gabinecie, jak i w środowisku domowym czy przedszkolnym.

• Testy diagnostyczne: Stosowane są standaryzowane narzędzia, takie jak:

• ADOS-2 (Autism Diagnostic Observation Schedule – Second Edition): Uznawany za "złoty standard" w diagnozie autyzmu, polega na obserwacji zachowań dziecka w kontrolowanych sytuacjach. Zgodnie z charakterystyką ekspertów Pracowni Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, "stanowi częściowo ustrukturyzowany, wystandaryzowany protokół obserwacji, wykorzystywany w diagnozowaniu osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD). Narzędzie obejmuje zestaw prób prowokujących osobę badaną do określonych zachowań społecznych, co umożliwia obserwowanie jej w trakcie naturalnie przebiegającej interakcji z badającym"[1].

• ADI-R (Autism Diagnostic Interview-Revised): Strukturalizowany wywiad z rodzicami, oceniający historię rozwoju dziecka oraz obecne objawy. Eksperci Pracowni Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego opisują go jako:
  "Wywiad do Diagnozy Autyzmu – Wersja zrewidowana (ADI-R) to poszerzony wywiad, którego celem jest zdobycie informacji niezbędnych do postawienia diagnozy dotyczącej spektrum autyzmu. ADI-R jest narzędziem powszechnie stosowanym na świecie i uznawanym za element złotego standardu w diagnozie zaburzeń ze spektrum autyzmu; często stosowany jest łącznie z ADOS-2"[2].

• ASRS® - Zestaw Kwestionariuszy do Diagnozy Spektrum Autyzmu - "ASRS® obejmuje szeroki zakres zachowań powiązanych z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, takich jak problemy w zakresie umiejętności komunikacyjnych, deficyty uwagi, trudności w kontaktach z rówieśnikami i z dorosłymi. Uwzględnia również kryteria diagnostyczne ASD z DSM-IV-TR. Jest przeznaczony do pomiaru zachowań związanych z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD). Kwestionariusz pozwala dodatkowo diagnozować deficyty w zakresie uwagi, czego nie obejmują główne osie diagnostyczne klasyfikacji zaburzeń DSM" (Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, 2024).

• Konsultacje dodatkowe: W razie potrzeby przeprowadza się badania neurologiczne, genetyczne, audiologiczne czy logopedyczne, aby wykluczyć inne przyczyny obserwowanych objawów.

• W Polsce orzeczenie o niepełnosprawności, w tym wynikające z diagnozy autyzmu, wydaje Powiatowy lub Miejski Zespół do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności. Aby je uzyskać, konieczne jest przedłożenie dokumentacji medycznej potwierdzającej diagnozę, którą sporządzają specjaliści tacy jak psychiatrzy dziecięcy, psycholodzy czy neurolodzy. Proces ten obejmuje ocenę stanu zdrowia i funkcjonowania osoby z autyzmem, co jest niezbędne do przyznania odpowiednich świadczeń i wsparcia społecznego.

Specjaliści uprawnieni do diagnozowania ASD w Polsce:

• Lekarze np. pediatrzy, psychiatrzy dziecięcy: Lekarze specjalizujący się w zaburzeniach psychicznych u dzieci i młodzieży. To lekarz ostatecznie wydaje diagnozę, może bazować na wynikach badań innych specjalistów (wywiadu, obserwacji, testów psychologicznych, opinii pedagogicznych, logopedycznych).

Eksperci wspierający proces diagnozy lekarskiej:

• Psycholodzy dzieci i młodzieży: Specjaliści oceniający rozwój psychiczny i emocjonalny dzieci. Wyniki ich badań mogą wspierać diagnozę, do której uprawniony jest lekarz.

• Logopedzi: Specjaliści zajmujący się zaburzeniami komunikacji i mowy.

• Pedagodzy specjalni.

Proces diagnozy jest wieloetapowy i wymaga współpracy interdyscyplinarnego zespołu specjalistów, aby zapewnić kompleksową ocenę i wsparcie dla dziecka oraz jego rodziny.

Kila słów o ADOS - 2

ADOS-2 (Autism Diagnostic Observation Schedule – Second Edition) jest jednym z najbardziej uznanych narzędzi diagnostycznych stosowanych w ocenie zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD). Jest szeroko stosowany zarówno w praktyce klinicznej, jak i badaniach naukowych, ponieważ jest uważany za złoty standard w diagnozowaniu autyzmu. Oto kilka kluczowych opinii na jego temat:

Zalety ADOS-2

• Szerokie zastosowanie: ADOS-2 jest przeznaczony dla osób w różnym wieku, począwszy od małych dzieci, po dorosłych, i obejmuje szeroki zakres umiejętności językowych, co pozwala na dostosowanie testu do specyficznych potrzeb pacjenta.

• Struktura i standaryzacja: Test jest dobrze ustrukturyzowany i standaryzowany, co umożliwia obiektywną ocenę zachowań związanych z ASD. Składa się z różnych modułów dostosowanych do poziomu rozwoju i wieku badanej osoby.

• Bezpośrednia obserwacja: ADOS-2 opiera się na bezpośredniej obserwacji interakcji, co umożliwia specjalistom ocenę zachowań społecznych, komunikacyjnych i zabawy, które mogą nie być tak widoczne w wywiadach lub kwestionariuszach.

• Dostosowanie do specyfiki autyzmu: Narzędzie zostało zaprojektowane w sposób umożliwiający identyfikację szerokiego spektrum cech charakterystycznych dla ASD, w tym bardziej subtelnych przejawów, które mogą być przeoczone przez mniej złożone metody.

Wyzwania i ograniczenia ADOS-2:

• Wysoki koszt: Używanie testu ADOS-2, zarówno jego zakup, jak i szkolenie specjalistów w zakresie przeprowadzania i interpretacji wyników, może być kosztowne, co ogranicza dostępność do tej metody.

• Wymagania czasowe: Przeprowadzenie testu i pełna interpretacja wyników wymagają znacznej ilości czasu, co może być wyzwaniem w miejscach o dużym obłożeniu pacjentów.

• Subiektywność oceny: Mimo że ADOS-2 jest dobrze standaryzowany, interpretacja wyników wciąż może być podatna na subiektywność oceniającego, co podkreśla znaczenie doświadczenia i wiedzy osoby przeprowadzającej test.

• Nie samodzielne narzędzie diagnostyczne: ADOS-2 powinien być stosowany jako część szerszej oceny diagnostycznej. Diagnoza ASD powinna obejmować także inne narzędzia, wywiady z rodzicami, analizę historii medycznej oraz informacje od nauczycieli lub opiekunów.

Dla jednych ADOS-2 jest niezastąpionym narzędziem w diagnostyce autyzmu, oferującym kompleksowe i rzetelne dane o zachowaniach związanych z ASD. Dla innych narzędzie "przereklamowane" i za drogie - zarówno w zakupie, szkoleniu diagnostów, jak i z perspektywy klienta - najczęściej rodzica dziecka uczestniczącego w diagnozie. Stosowanie tego narzędzia powinno być moim zdaniem komplementarne z innymi metodami oceny, aby zapewnić pełny obraz i właściwą diagnozę. Właściwe przeszkolenie specjalistów jest kluczowe, aby uniknąć potencjalnych błędów w interpretacji wyników. Jak twierdzą zwolennicy narzędzia - mimo pewnych wyzwań, związanych m.in. z kosztami i czasem, jego wartość w dostarczaniu precyzyjnych danych diagnostycznych jest nieoceniona.

Źródło [1], [2]: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego sp. z o. o.

Opracowanie: Mowa o psychologii Elżbieta Prucnal-Tumasz

Psycholog / Psychotraumatolog